Coraz większa ingerencja w życie gospodarcze

Spółki kapitałowe, a przede wszystkim spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, są bardzo częstą formą prawną prowadzenia działalności rolniczej w Polsce. Choć spółkami kapitałowymi są również: spółka akcyjna oraz prosta spółka akcyjna, to występują one na tyle rzadko wśród podmiotów prowadzących gospodarstwa rolne, że w tym opracowaniu skupimy się na regulacjach prawnych dotyczących sp. z o.o.

Popularność sp. z o.o. w głównej mierze wynika z uwarunkowań historycznych, gdyż w tej formie prawnej powstawały spółki pracownicze na bazie likwidowanych PGR-ów. Nie ma się czemu dziwić – status spółki umożliwiał korzystanie z elastycznych rozwiązań podatkowych, a samo jej prowadzenie ze względów proceduralnych nie było zbyt skomplikowane. Jedną z niewątpliwych zalet prowadzenia działalności rolniczej w formie spółki z o.o. jest możliwość zmiany wspólników bez wpływu na funkcjonowanie majątku spółki, a także wyłączona odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki.

Niekorzystna nowelizacja

Do czasu zmiany ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego (ust. ukur) w 2016 r. zbycie udziałów w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, będących właścicielami nieruchomości rolnych nie podlegało prawnej kontroli Agencji Nieruchomości Rolnych, co dawało wspólnikom pełną swobodę dysponowania swoim majątkiem. Zmieniona w 2016 r. ustawa wprowadziła znaczną różnicę, dając Skarbowi Państwa działającemu najpierw poprzez ANR, a teraz przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa, prawo do nabycia udziałów w spółkach, co wielokrotnie od czasu wejścia w życie tych przepisów miało już miejsce. Od 2016 r. zdarzało się, że Skarb Państwa zostawał właścicielem wszystkich udziałów w prywatnych dotąd spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, ale wielokrotnie korzystał z nabycia tylko niewielkiej ilości udziałów zostając wspólnikiem mniejszościowym. Nowelizacja przepisów w 2019 r. w niewielkim stopniu złagodziła uprawnienia KOWR, który obecnie może nabywać udziały, gdy spółka jest właścicielem lub użytkownikiem wieczystym co najmniej 5 ha gruntów rolnych. Wymóg posiadania na własność wskazanej ilości gruntów rolnych powoduje, że tych regulacji prawnych nie stosuje się do spółek, które są tylko dzierżawcami dużych gospodarstw lub ich własne grunty nie mają charakteru rolnego.

Warto pamiętać, że wprowadzone przepisy ust. ukur w inny sposób traktują spółki osobowe (np. spółki jawne) władające gruntami rolnymi, w których następuje zmiana wspólnika. Natomiast całkowicie przepisów ustawy nie stosuje się do zmian w składzie członków spółdzielni, a także stowarzyszeń czy fundacji będących właścicielami nieruchomości rolnych. Inne regulacje prawne znajdą także zastosowanie do zmian w składzie wspólników spółek cywilnych. W przypadku tych spółek, o możliwości zastania wspólnikiem, a tym samym współwłaścicielem gruntów rolnych, będą decydować przepisy odnoszące się do nabywania własności gruntów rolnych przez osoby fizyczne.

Korzystają z pierwokupu

Uprawnienia KOWR dotyczące pierwokupu udziałów w spółkach kapitałowych w przypadku ich sprzedaży wprowadził dodany do ustawy art. 3a. KOWR przysługuje prawo pierwokupu bez względu na liczbę sprzedawanych udziałów, a także niezależnie od tego, kto jest ich nabywcą. Oznacza to, że prawo pierwokupu przysługuje KOWR także wtedy gdy nabywa je inny wspólnik spółki albo rolnik indywidualny. Wyjątkiem, który pozbawia Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa przyznanego uprawnienia, jest sprzedaż udziałów na rzecz osób bliskich, których lista jest szczegółowo określona w ustawie. Również w przypadku umorzenia udziałów (dobrowolnego lub przymusowego), gdy wiąże się ono z ich nabyciem przez sp. z o.o., znajduje zastosowanie art. 3a. Prawo pierwokupu KOWR ma pierwszeństwo przed umownym prawem pierwokupu, które wynika z czynności prawnej (np. z umowy spółki).

Jeżeli KOWR nabędzie udziały obciążone zastawem, to dokona za nie zapłaty dopiero po jego wygaśnięciu. Nie wiadomo dlaczego ustawa nie wspomina o konsekwencjach obciążenia udziałów w inny sposób np. prawem dzierżawy lub użytkowania. Wykorzystanie tych instytucji prawnych daje możliwość przynajmniej częściowego zabezpieczenia udziałów na wypadek skorzystania przez KOWR z prawa pierwokupu. 

Wykonanie prawa pierwokupu przez KOWR oznacza, że sprzedawcę i KOWR wiążą postanowienia zawarte w warunkowej umowie sprzedaży udziałów, w tym co do ceny, ale także innych warunków transakcyjnych. Jednak ust. 4 komentowanego artykułu daje KOWR możliwość skorzystania z uprawnienia do ustalenia niższej ceny nabywanych udziałów przez sąd o czym więcej będzie w dalszej części artykułu. KOWR może skorzystać z prawa pierwokupu w ciągu 2 miesięcy od otrzymania zawiadomienia o umowie sprzedaży udziałów. Do zawiadomienia należy dołączyć szereg dokumentów dotyczących spółki, a jeżeli KOWR uzna to za konieczne, ma prawo do jej kontrolowania i żądania dodatkowych informacji.

Uprawnienie KOWR w przypadku nabywania udziałów w spółkach na innej podstawie prawnej niż umowa sprzedaży reguluje art. 4 ustawy, który wskazuje, że również w przypadku podwyższania kapitału zakładowego KOWR ma prawo nabyć nowo utworzone udziały. Bez znaczenia jest czy nowe udziały nabędzie dotychczasowy wspólnik, osoba mu bliska czy osoba obca.

Na szczególną uwagę zasługują uprawnienia KOWR określone w art. 4 ustawy w przypadku, gdy dochodzi do przekształcenia, podziału lub łączenia spółek, które są właścicielami nieruchomości rolnych (bez względu na ich powierzchnię). W każdym przypadku, gdy takie zdarzenie łączy się z nabyciem gruntów rolnych, KOWR przysługuje prawo do wykupu wszystkich lub wybranych nieruchomości za cenę przez siebie wskazaną zgodnie z regulacjami określonymi w ustawie o gospodarce nieruchomościami. Spółka niezadowolona z ceny, po jakiej zostały wykupione jej nieruchomości, może skierować sprawę do sądu żądając ustalenia innej ceny.

###

Zmiany obowiązujące od 2016 r. wprowadziły znaczne ryzyko prawne w transakcjach dotyczących udziałów w spółkach. Konieczność zawierania umów warunkowych, zawiadamiania i oczekiwania na reakcję Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa bardzo wydłużyła też proces zbywania udziałów. Przyznanie KOWR tak szerokich uprawnień do ingerowania w funkcjonujące często od wielu lat podmioty, powoduje obawy wśród wspólników i co zauważamy często w naszej praktyce zawodowej zniechęca wielu z nich do wprowadzania zmian, które niejednokrotnie byłyby korzystne ekonomicznie lub pozwalały bez obaw zarządzać swoim majątkiem. Szczególnie duże obawy wyrażają podmioty zagraniczne będące wspólnikami spółek prowadzących działalność rolniczą w Polsce. Całkowicie niezrozumiała jest możliwość nabycia przez KOWR udziałów w spółkach, które co prawda posiadają na własność grunty rolne, ale działalność rolnicza stanowi marginalną część ich działalności. Niestety opisane uprawnienia KOWR wpisują się w ogólną tendencję do wprowadzania przepisów pozwalających na coraz większe ingerowanie instytucji państwa w życie gospodarcze.

Tomasz Żydek, wspólnik w Kancelarii Prawnej Żydek Pliszka Korcik

* Autor jest specjalistą z zakresu prawa rolnego, handlowego i gospodarczego. Swoim klientom doradza w szczególności w zagadnieniach dotyczących tworzenia grup producentów, pozyskiwania przez nie dotacji – w tym na inwestycje – oraz bieżącego funkcjonowania grup. Zajmuje się także kwestiami podatków w rolnictwie.

Cały tekst można przeczytać w wydaniu 11/2021 miesięcznika „Przedsiębiorca Rolny”