Ziemia rolna w spadku

Wielu rolników decyduje się na przekazanie gospodarstwa rolnego następcom, zwykle dzieciom, jeszcze za życia. Nie jest to jednak regułą – niekiedy gospodarstwo przechodzi w ręce następców dopiero po śmierci dotychczasowego gospodarza – szczególnie w nagłych wypadkach.

Warto wiedzieć, na jakich zasadach odbywa się dziedziczenie, komu przypada spadek oraz jakie sposoby zabezpieczenia najbliższych i samego gospodarstwa, stanowiącego często dorobek życia, przewidują przepisy prawa. Zwłaszcza, że istnieją regulacje szczególne dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych.

Zasady dziedziczenia

W skład spadku zasadniczo wchodzą wszelkie prawa i obowiązki spadkodawcy, z wyjątkiem tych, które są ściśle związane z jego osobą. Nie podlegają dziedziczeniu także te prawa, które z mocy samej ustawy przechodzą na inne osoby, nawet niebędące spadkobiercami.

Kodeks cywilny przewiduje dwa tryby dziedziczenia – ustawowe i testamentowe. Testament jest jedynym dopuszczalnym sposobem rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Polega na powołaniu do całości lub części spadku określonej osoby lub osób. W testamencie można dodatkowo określić, w jakich udziałach mają dziedziczyć poszczególni spadkobiercy. Najprostszą formą testamentu jest testament własnoręczny, który musi być w całości napisany pismem ręcznym przez spadkodawcę oraz opatrzony jego podpisem i datą. Nie będzie ważny testament napisany komputerowo i jedynie podpisany przez testatora.

Testament może być sporządzony także w formie aktu notarialnego. Ta forma jest bardziej sformalizowana i przez to gwarantuje sporządzenie testamentu ważnego i skutecznego. Jednocześnie testament notarialny – jako że sporządzany jest przez profesjonalistę –  pozwala lepiej oddać rzeczywistą wolę spadkodawcy, ujmując ją w odpowiednie ramy prawne. Jakkolwiek sporządzenie testamentu może wydawać się pozornie łatwe i niewymagające pomocy notariusza, praktyka pokazuje, że testamenty własnoręczne często bywają trudne do zinterpretowania, a niekiedy są po prostu nieważne. Potocznie stosowane sformułowanie „zapisuję” w danym przypadku może wcale nie powodować powołania określonej osoby do dziedziczenia, a jedynie uczynienie na jej rzecz zapisu (o czym mowa będzie poniżej) – mimo że intencja spadkodawcy była całkiem inna. Forma notarialna pozwala także na ochronę testamentu przed jego zgubieniem, zniszczeniem lub podrobieniem (oryginał zawsze jest u notariusza).

Jaka kolejność?

Warto zaznaczyć, że spisanie testamentu jest prawem, a nie obowiązkiem. W razie niesporządzenia testamentu, dziedziczenie będzie odbywało się na zasadach ustawowych. Kodeks cywilny określa, że dziedziczenie ustawowe następuje według określonej kolejności. Obowiązuje zasada pierwszeństwa grup spadkowych, która oznacza, że jeżeli może dziedziczyć osoba z wyższej grupy, to do dziedziczenia nie dochodzą osoby z niższych grup. W pierwszej kolejności dziedziczą dzieci (lub dalsi zstępni) oraz małżonek spadkodawcy. Do drugiej grupy spadkowej należą małżonek, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa. W trzeciej grupie znajdują się dziadkowie spadkodawcy i zstępni dziadków. W czwartej – pasierbowie. W ostatniej kolejności dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli miejsca tego nie da się ustalić lub znajduje się ono zagranicą – spadek przypada Skarbowi Państwa.

Nabycie spadku w drodze dziedziczenia następuje z chwilą otwarcia spadku tj. z momentem śmierci spadkodawcy. Powołanie określonej osoby do spadku – z mocy ustawy albo testamentu – nie zawsze będzie równoznaczne z przyjęciem tego spadku. Spadkobierca może bowiem spadek odrzucić albo go przyjąć. Przyjęcie spadku może nastąpić wprost tj. bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, albo z dobrodziejstwem inwentarza – z ograniczeniem tej odpowiedzialności. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku należy złożyć w ciągu 6 miesięcy od dnia, dowiedzenia się o tytule swego powołania; nie zawsze będzie to moment śmierci spadkodawcy. W razie niezłożenia takiego oświadczenia, spadek nabywa się z dobrodziejstwem inwentarza.

Dziedziczenie na wsi

Dziedziczenie gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha podlega jednak szczególnym, odmiennym zasadom. Mniejsze gospodarstwa są dziedziczone na zasadach ogólnych, wskazanych powyżej. Gospodarstwem rolnym są grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Gospodarstwo rolne to więc nie tylko grunt rolny.

Główna różnica w zasadach dziedziczenia dotyczy kręgu osób, którym gospodarstwo może przypaść w spadku. Spadkobiercy dziedziczą gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku: 1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej (niekoniecznie w dziedziczonym  gospodarstwie),  albo 2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo 3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo 4) są trwale niezdolni do pracy. Aby odziedziczyć gospodarstwo wystarczające jest spełnienie choćby jednej z wyżej wymienionych przesłanek. Jeśli takich osób jest więcej, dziedziczą one udziały w gospodarstwie. Co ważne, wysokość udziałów ustala się z pominięciem spadkobierców, którzy nie dziedziczą gospodarstwa (ponieważ nie spełniają warunków).

W praktyce może się zdarzyć, że żadna z najbliższych osób spadkodawcy nie będzie mogła odziedziczyć gospodarstwa. Jeżeli małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada ustawowym warunkom albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych.

Należy zaznaczyć, że powyższe regulacje dotyczą wyłącznie dziedziczenia na podstawie ustawy tj. w przypadku gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu lub spadkobiercy powołani do spadku w testamencie nie mogą dziedziczyć. Testamentem można rozporządzić majątkiem rolnym na wypadek śmierci na rzecz dowolnej osoby.

Jeśli w skład spadku oprócz gospodarstwa wchodzą inne przedmioty (np. nieruchomość niewykorzystywana do produkcji rolnej), to dziedziczenie odbywa się w dwojaki sposób. Przedmiotem dziedziczenia jest jeden spadek po spadkodawcy, w ramach którego wyodrębniane są dwie masy majątkowe. Każda z tych mas podlega odrębnemu porządkowi dziedziczenia […]. Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych wprowadzają ograniczenie zdolności dziedziczenia tych gospodarstw, wyłączając od dziedziczenia osoby nieodpowiadające wymogom ustawy (postanowienie SN z 22.06.2018 r.,  II CSK 492/17).

Piotr Pawłowski, radca prawny, wspólnik

Milena Gapska, aplikant radcowski

Sobczyńscy i Partnerzy Adwokaci i Radcowie Prawni sp. k.

Fot. Krzysztof Zacharuk

Cały tekst można przeczytać w wydaniu 09/2022 miesięcznika „Przedsiębiorca Rolny”