Żywność przestała gwałtownie drożeć

Trwająca od ponad dwóch lat wojna w Ukrainie ma coraz mniejszy wpływ na wahania światowych cen żywności. O ile na początku konfliktu zbrojnego wszyscy drżeli o to, co się wydarzy, obecnie nastroje są dużo spokojniejsze.

Faktem jest, że od czerwca 2023 r. maleje  wartość globalnego indeksu cen żywności FAO. To dobra wiadomość dla konsumentów. Jakkolwiek na przestrzeni ostatnich 30 lat ceny żywności wyraźnie wzrosły, to jednak każde, nawet chwilowe spadki indeksów bazowych osłabiają ogólny trend. Mimo iż nie ma szans na to, by żywność znacząco potaniała, to wspomniane wahnięcia sprzyjają chwilowej stabilizacji lub ograniczają potencjalne wzrosty.

System naczyń połączonych

Bezpieczeństwo żywnościowe to zagadnienie, które nigdy nie traci na aktualności. Niedocenianie wagi problemu może prowadzić do stanu zagrożenia stabilności politycznej i społeczno-gospodarczej w wielu krajach. W szczególności problematyka ta jest istotna w państwach, w których saldo handlu żywnością jest ujemne. Każda gospodarka to system naczyń połączonych. Rentowność prowadzonej działalności gospodarczej i poziom międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw oraz branż w dużej mierze zależy od kierunku i tempa zmian światowych cen artykułów żywnościowych.

Śledząc rynki żywnościowe należy odnotować, że turbulencje związane ze wzrostami cen żywności trwają do dziś, a w niektórych okresach przybierają na sile. Instrumentami umożliwiającymi ocenę rynku żywnościowego są mierniki i indeksy. Na poziomie międzynarodowym istnieje uniwersalny wskaźnik, który umożliwia śledzenie zmian cen. W tym przypadku mowa o indeksie cen żywności FAO, który bardzo często określany jest akronimem FFPI (FAO Food Index Price).

W aktualnie dostępnych zasobach literatury branżowej istnieje dużo pozycji zajmujących się szeroko rozumianą problematyką żywności. Gros aspektów dotyczących żywności znajduje pośrednie lub bezpośrednie odzwierciedlenie w wielkości wspomnianego wskaźnika cen. Istniejąca globalizacja powoduje, że uwarunkowania wynikające z przebiegu indeksu są automatycznie transponowane do rzeczywistości funkcjonowania gospodarek poszczególnych krajów na świecie. To powoduje, że kilka zagadnień związanych z kształtowaniem wspomnianego indeksu wymaga komentarza. Rozszyfrowywanie publikowanych danych jest ważne nie tylko z poziomu rządów, ale również z pozycji poszczególnych uczestników rynku żywnościowego (producentów rolnych, pośredników handlowych, konsumentów finalnych). Dla producentów żywności jest to narzędzie planowania kierunku działalności wytwórczej. Pośrednicy i konsumenci finalni zyskują istotną przesłankę podejmowania bieżących i perspektywicznych decyzji nabywczych.

Podstawowe informacje

Indeks cen żywności FAO (FFPI) jest powszechnym miernikiem wykorzystywanym do analizy i oceny zmian cen żywności na rynkach globalnych. Wartość indeksu ustalana jest jako średnia pięciu subindeksów towarowych (mięso, nabiał, zboża, oleje roślinne, cukier), ważona średnimi udziałami w eksporcie każdej z grup w latach 2002-2004. Należy odnotować, że poszczególne grupy stanowią: drób, wołowina, wieprzowina i baranina (mięso), pszenica, kukurydza i ryż (zboża), masło, odtłuszczone i pełne mleko w proszku oraz sery (przetwory mleczne), dziesięć rodzajów olejów roślinnych (oleje roślinne) oraz cukier. Każdy z subindeksów jest średnią ważoną względnych cen towarów w danej grupie z przyjęciem jako ceny bazowej średnich za lata 2002-2004. Indeks FAO został wprowadzony w 1996 r., jednak w celu możliwości szacowania długookresowych tendencji został obliczony wstecz do 1961 r. W 2009 i 2012 r. indeks został poddany pewnym modyfikacjom w zakresie okresu bazowego i poszczególnych towarów wchodzących w jego skład. Należy podkreślić, że waga poszczególnych subindeksów w kreowaniu finalnej wartości FPPI jest różna. W tabeli 1 zaprezentowano znaczenie poszczególnych indeksów pomocniczych (subindeksów) w ustalaniu wartości indeksu głównego.

Tabela 1. Rozkład wagi subindeksów w kształtowaniu FFPI

Źródło: opracowanie własne na podstawie FAO

Znajomość powyższych wartości jest ważna szczególnie w sytuacji zaistnienia różnych trendów cenowych poszczególnych podgrup towarowych. W niektórych przypadkach zwyżki cen jednych towarów są rekompensowane zniżkami cen innych.

Gospodarka z perspektywy 

Na wykresie 1 przedstawiono przebieg indeksu cen żywności ujęty w wartościach nominalnych i realnych. Wartości realne uwzględniają inflacyjną deprecjację wartości pieniądza w czasie. Wartości nominalne przedstawiają kwoty obowiązujące w momencie ekspozycji. Ponieważ zarówno w okolicznościach biznesowych, jak i w rzeczywistości konsumenckiej bieżący punkt odniesienia stanowią kwoty obowiązujące w danej chwili, w dalszej części rozważań zostaną wzięte pod uwagę wartości nominalne. Na wykresie oprócz wartości indeksu głównego cen zaprezentowano również zmiany w czasie wartości nominalnych poszczególnych subindeksów.

Z danych przedstawionych na wykresie 1 (oraz zasobów tabelarycznych FAO) wynika, że rosną światowe ceny żywności. Chwilowe obniżenie cen miało miejsce w latach 1999-2003 oraz 2015-2019. Trend zaistniały w latach 1999-2003 został zapoczątkowany obniżeniem globalnego indeksu z poziomu 64,7 w 1998 r. do stanu 55,2 w 1999 r. Spadek o 14,68 proc. r./r. był spowodowany obniżeniem wszystkich subindeksów składowych, a największe spadki wystąpiły w przypadku olejów roślinnych i cukru. Z kolei trend zniżkowy FFPI z okresu 2015-2019 został zapoczątkowany spadkiem głównego indeksu w tempie 19,13 proc. r./r. FFPI o wartości 115 w 2014 r. w 2015 r. osiągnął wartość 93. W tym przypadku do obniżki indeksu głównego w największym stopniu przyczyniły się spadki cen przetworów mlecznych oraz zbóż.

Dane stanowiące treść wykresu 1 pozwalają także na identyfikację okresów drożenia żywności na świecie. Początek pierwszego okresu wzrostu cen żywności miał miejsce w 2008 r. Ówczesne podrożenie żywności wiązało się z trwającym w latach 2008-2012 światowym kryzysem finansowym. Z kolei na przełomie lat 2020 i 2021 na rynku żywnościowym uwidoczniły się skutki pandemii COVID-19. Globalny indeks cen żywności w tych latach wzrósł o 28,24 proc., tj. z kwoty 98,1 do poziomu 125,8. Negatywne następstwa pandemii w 2022 r. zostały spotęgowane wybuchem konfliktu zbrojnego w Ukrainie. Wskutek tego FFPI osiągnął w 2022 r. wartość 144,7. Innymi słowy dynamika wzrostu światowego indeksu cen FAO osiągnęła wartość 115,02 proc. Należy przy tym zwrócić uwagę, że najważniejszym źródłem wspomnianych wzrostów nie były, co dzisiaj może wydawać się niezrozumiałe, ceny zbóż, ale ceny przetworów mlecznych.

Globalni beneficjenci

Nie ma wątpliwości, że sytuacja żywnościowa na świecie przekłada się na portfele konsumentów żywności. Na wykresie 2 zaprezentowano wynik analizy funkcjonowania wybranego segmentu rynku produktów, których podstawę wytworzenia stanowi zboże (w tym przypadku pszenica), w Polsce. Analizie poddano okres ostatnich pięciu pełnych lat. Wybór do analizy okresu 2019-2023, dodatkowo uzasadniają wspomniane już wcześniej dwa wydarzenia: postępujący rozwój pandemii COVID-19 i rozpoczęcie rosyjskiej inwazji wojskowej w Ukrainie. Podstawowe dane odniesienia stanowią wartości indeksu cen żywności FAO i subindeksu cen zbóż w podanych latach. Zasadniczym przedmiotem analizy jest przebieg cen pszenicy w Polsce oraz rozkład cen detalicznych dwóch produktów wytwarzanych z pszenicy. Należy zwrócić uwagę, że obniżenie wartości indeksów światowych w 2022 r. oznacza obniżenie dynamiki wzrostu surowca krajowego (w tym przypadku pszenicy). Fakt ten, jakkolwiek nie zatrzymał, to jednak spowodował zmniejszenie skali tendencji wzrostowej poszczególnych produktów żywnościowych. Okazuje się, że wzrost cen żywności dla konsumentów w Polsce następuje znacznie wolniej niż wzrost ceny surowca powiązanego ze światowym indeksem cen. Należy jednak odnotować, że wzrosty cen konsumenckich towarów wytwarzanych z pszenicy, w porównaniu z przebiegiem publikowanych indeksów, mają charakter trwalszy i są bardziej odporne na ich chwilowe wahania.

Z kolei na wykresie 3 zaprezentowano wynik analizy wybranego fragmentu funkcjonowania rynku produktów pochodzenia mięsnego w Polsce w latach 2019-2023. W tym przypadku dane wyjściowe do analizy stanowią wartości głównego indeksu cen żywności FAO (FFPI) i światowego subindeksu cen mięsa w podanych latach. Istotą analizy jest przebieg cen skupu mięsa wieprzowego w Polsce oraz rozkład cen detalicznych dwóch produktów wytwarzanych z mięsa wieprzowego. Z danych znajdujących się na wykresie 3 wynika, że przebieg wartości indeksu głównego cen żywności jest inny niż przebieg światowego subindeksu cen mięsa. Wykres światowego indeksu cen mięsa przebiega bardziej łagodnie. Z kolei zmiana wartości cen skupu żywca w Polsce następuje w podobny sposób jak zmiana wartości światowego indeksu cen mięsa. Dodatkowo na uwagę zasługuje dość łagodny przebieg zmian wartości cen wszystkich badanych produktów i wyrobów związanych z mięsem. Zmiana wartości ceny szynki wieprzowej następuje w podobny sposób jak zmiana wartości mięsa wieprzowego. Z analizy wynika, że wzrost cen żywności dla konsumentów dokonuje się w sposób porównywalny do uśrednionej zmiany wartości subindeksu mięsa. Należy zwrócić uwagę, że przebieg ten jest znacznie łagodniejszy niż zmiana wartości indeksu głównego cen. W latach 2019-2022 dynamika wzrostu cen skupu żywca wieprzowego w Polsce wynosiła 124,86 proc. W tym okresie w podobnym stopniu wzrosła cena szynki wieprzowej. Z kolei cena mięsa wieprzowego bez kości w 2022 r. stanowiła 115 proc. ceny obowiązującej w 2019 r.  Niewielki spadek cen skupu żywca w Polsce w 2023 r. spowodował, że wzrost wartości tego surowca w odniesieniu do 2019 r. został skorygowany do poziomu 120,59 proc. W przypadku szynki wieprzowej cena w 2023 r. stanowiła 140,51 proc. wartości z 2019 r.

Natomiast mięso wieprzowe bez kości w 2023 r. podrożało o 32,59 proc. w stosunku do ceny jaka obowiązywała w 2019 r. Wzrost detalicznych cen mięsa wieprzowego w podobnym stopniu koreluje z uśrednionym przebiegiem cen skupu żywca w Polsce i przebiegiem światowego indeksu cen mięsa. Obniżenie wartości indeksów światowych w 2023 r. oznacza obniżenie dynamiki wzrostu surowca krajowego (w tym przypadku mięsa wieprzowego). Z przebiegu wszystkich wykresów wynika jednoznacznie, że zmiana trendu indeksu głównego wiąże się, z pewnym opóźnieniem, z łagodzeniem tempa wzrostu cen poszczególnych produktów żywnościowych. Podobnie jak w przypadku produktów pochodzenia zbożowego wzrosty cen konsumenckich produktów żywnościowych pochodzenia mięsnego mają trwały charakter. Ponadto są również mniej podatne na chwilowe wahania indeksów bazowych na rynkach głównych.

Konkluzje i prognozy

Bieżąca i retrospektywna ocena rynku żywnościowego upoważnia do następującego stwierdzenia: ceny artykułów rolno-spożywczych rosną. To oznacza, że konsumenci narażeni są na rosnące ceny żywności. Z przedstawionej powyżej analizy wynika, że tylko w XXI wieku ceny produktów rolno-spożywczych według notowań FAO wzrosły znacznie ponaddwukrotnie. Zmiany te wynikały z zaistnienia wielu czynników o charakterze strukturalnym i koniunkturalnym. Najbardziej powszechnymi i silnie oddziałującymi czynnikami strukturalnymi są: zwiększenie światowej populacji, rosnące dochody ludności oraz zmiana wzorców żywieniowych konsumentów. Czynniki o charakterze koniunkturalnym natomiast co do zasady odznaczają się krótkookresowością zaistnienia. Z reguły są to sytuacje w których dochodzi do przejściowego oddziaływania zarówno na rynek rolno-spożywczy, jak i obszary innych sektorów gospodarki, które wspomagają funkcjonowanie tego rynku, czyli np. handel. Anomalie pogodowe, zawirowania polityczno-gospodarcze oraz rządowe przedsięwzięcia ingerujące (np. dopłaty, zakupy rządowe) należą do typowych czynników koniunkturalnych. Wszystkie te czynniki powodując różne skutki w zakresie podaży i popytu determinują zmiany cen. W przedstawionych rozważaniach nastanie kryzysu finansowego na świecie, rozwój pandemii COVID-19 i wybuch konfliktu wojennego w Ukrainie to wydarzenia, które znalazły wyraźne odzwierciedlenie w przebiegu światowego indeksu cen żywności. 

Aktualna sytuacja notowana na światowych rynkach żywności upoważnia do umiarkowanego optymizmu. Światowe indeksy cen (FFPI i subindeksów) żywności od kilku miesięcy ulegają obniżce. Należy jedynie mieć nadzieję, że jednym z czynników obniżenia bazowych indeksów cen żywności i produktów nie jest przyzwyczajenie społeczności europejskiej do prowadzonej w jej otoczeniu wojny. Byłoby to okrutne, gdyby miało się okazać, że umiejętności koniunkturalnego dostosowywania się mentalnego i organizacyjnego w zakresie przedsięwzięć gospodarczych są tak wysokie, że niwelują ograniczenia wynikające z prowadzonych działań wojennych. W prezentowanym w tekście zaakcentowano, że  obniżka bazowych indeksów globalnych oznacza hamowanie tempa wzrostu cen towarów oferowanych finalnym odbiorcom. To oznacza, że przed konsumentami widnieje perspektywa kilku miesięcy bez groźby spektakularnych podwyżek cen. Jeżeli nie nastąpi jakieś incydentalne oddziaływanie któregoś z wyżej wymienionych lub innych tego typu czynników i utrzyma się zniżkowy trend indeksu głównego i subindeksów, to całkiem możliwe że ta perspektywa okaże się dłuższa.

dr Janusz Ząbek

Autor jest doktorem nauk ekonomicznych i między innymi wykładowcą akademickim

Fot. Pixabay

Artykuł ukazał się w wydaniu 06/2024 miesięcznika „Przedsiębiorca Rolny”